Drugi o nama, Zadrugin letopis, Zanimljivosti
Tanasković: Posle Meše, još jedan Selimović svedoči – da se može biti i musliman i Srbin
okt
SVE O SRPSKOJ, 29. septembar 2023.
OBJAVLJENA KNJIGA ISTORIČARA SALIHA SELIMOVIĆA „ZNAMENITI SRBI ISLAMSKE VEROISPOVESTI“
- Selimović stameno odoleva u svom temeljnom stavu da su savremeni Bošnjaci, dojakošnji Muslimani i nacionalno neopredeljeni, većinom srpskog porekla i da nema razloga da, iako verski i/ili tradicijski muslimani, ne ostanu ono što jesu – Srbi
- Knjiga „Znameniti Srbi islamske veroispovesti“ nosi sve odlike Selimovićevog istoričarskog stava, istraživačkog metoda i spisateljskog rukopisa. S obzirom na specifičnu temu, sadržinu, raznovrsnost, kao i taksonomski odelitu pripadnost materijala obuhvaćenog njenim koricama, ova istovremeno naučna studija, biografski leksikon i svojevrsna hrestomatija, delo je organskog jedinstva, koje obezbeđuje sveprožimajuća ideja o muslimanskom srpstvu, ali i dragoceni priručnik samostalne informativnosti, upotrebljivosti i korisnosti pojedinih segmenata
- Dok su u njenom prvom izdanju biografije nešto manje od pedeset znamenitih Srba muslimana, u drugom je dodato još tridesetak, a vremenski je pokriveno razdoblje od osmanskog vakta i zemana do naših dana, od Isa-bega Ishakovića (1414-1472) i Mehmed-paše Sokolovića (1505-1579) do Sulejmana Spahe (r. 1949) i Amira Čamdžića (r. 1976)
- Autorova razumljiva želja da u knjigu uvrsti što više savremenika, čiji životopisi svedoče, potvrđuju i ilustruju njegov stav o tome da su ovdašnji muslimani većinom etnički Srbi i da to treba da budu, učinila je da su predstavljene i neke ličnosti čije biografije tek treba da dokažu svoju reprezentativnu nosivost
- U kontekstu aktualnih nastojanja da se apsolutizuje i proglasi neospornom istorijskom istinom danas dominantan domicilni narativ o poreklu i nacionalnim osobenostima Bošnjaka, kao i u atmosferi nametanja društvene obaveze „politički korektnog“ saglašavanja s njim, objavljivanje Selimovićeve knjige, čiji autor zastupa, obrazlaže i životnim, ljudskim primerima ilustruje dijametralno oprečna gledišta, višestruko je dobrodošlo
__________________________________________________________________________________________________
Piše: Darko TANASKOVIĆ
OBJAVLJIVANJE knjige istoričara Saliha Selimovića (1944) „Znameniti Srbi islamske veroistovesti“ dokaz je dveju pohvalnih i plodonosnih doslednosti.
Prvo, doslednosti autora koji u redovima našeg istoričarskog esnafa već decenijama, uprkos snažnim naučnim, a još više vannaučnim, „politički korektnim“ protivstrujama i njihovim akademskim glasnogovornicima, stameno odoleva u svom temeljnom stavu da su savremeni Bošnjaci, dojakošnji Muslimani i nacionalno neopredeljeni, većinom srpskog porekla i da nema razloga da, iako verski i/ili tradicijski muslimani, ne ostanu ono što jesu – Srbi.
Drugo, ovim izdanjem potvrđena je i doslednost Srpske književne zadruge, da svojim nacionalnim dugom, i amanetom, od samog osnivanja, a u skladu sa voljom dalekovidih osnivača, smatra doprinošenje odvažnom razviđanju i argumentovanom razjašnjavanju i onih složenih i osetljivih narodnosnih pitanja, i iskušenja, koja otežavaju, usporavaju i na stramputice zavode puno srpsko nacionalno samoosvešćivanje, kao nasušnu pretpostavku za učvršćivanje uravnotežene identitetske samospoznaje pred izazovima kojima su Srbi i njihova državnost gotovo bez predaha u prošlosti i sadašnjosti izloženi.
Još davne 1906. godine, kao 193. knjiga, u plavim Zadruginim koricama pojavilo se delo istoričara i publiciste, profesora Druge beogradske gimnazije radoznalog duha, Milenka M. Vukićevića (1867-1930) „Znameniti Srbi Muslomani“, sa pet biografija velikodostojnika srpskog porekla iz osmanskog doba ( Mehmeda Sokolovića, Huseina kapetana Gradaščevića, Ali-age Dadića, Sinan-paše Sijerčića i Hasan-age Krajišnika).
U bogatoj Vukićevićevoj pisanoj zaostavštini izdvaja se dvotomna studija o Karađorđu (1907, 1912), dugo vremena smatrana najpouzdanijim i najkompletnijim prikazom života i dela vođe Prvog srpskog ustanka.
Vukićević je pripadao onom krilu srpske patriotske inteligencije za koju je sveto nacionalno pozvanje bilo stvaranje zajedničkog fronta sa inovernom muslimanskom srpskom braćom u borbi protiv austrougarskog okupatora i njegove imperijalističke doktrine „Drang nach Osten“.
U duhu zaključne poruke iz prvog zajedničkog pravoslavno-muslimanskog apela narodu neposredno po objavi aneksije Bosne i Hercegovine (1908): „Kao najbolja garancija uspjeha ove naše nove borbe je jedinstven rad Srba pravoslavnih i muslimana, koji ničiji napadaji neće moći razbiti“.
U Beču je ovaj poziv na nadversko srpsko jedinstvo nepogrešivo shvaćen, zauvek…
Iz brazde istog nacionalno okupljačkog revnovanja nikli su, racimo, prvi prevod „Kurana“ (1895) na srpski jezik jednog od vođa Hercegovačkog ustanka Miće Ljubibratića i „Poslednji prorok“ (1896), blagonaklona biografija verovesnika islama Muhameda, iz pera Dragutina Ilića.
Može li se smatrati slučajnošću to što su 1915. godine austrougarske vlasti u okupiranom Beogradu, dok se Vukićević nalazio u Rusiji, naložile da se spale svi njegovi rukopisi?
Srećom, dela Saliha Selimovića nisu u domašaju nekih fizičkih okupatora, ali se oni duhovni, uključujući i domaće, i te kako ljute zbog njegovog usamljeničkog istrajavanja u shvatanju koje, kao stena, protivreči i odoleva ideološkim tumačenjima određenih istorijskih i sociopsiholoških procesa u srpskom nacionalnom korpusu, koji bi, zarad političkih probitaka nauštrb srpskog naroda, da zauvek zadobiju monopol na vaskoliku istinu.
Selimovićeve studije, članci i često javno oglašavanje, sa uvek istom osnovnom porukom, i poukom, da Srbi islamske veroispovesti, bez ikakvog opterećenja „predačkom izdajom“ ili ovovremenom konjunkturom, treba da se smatraju i deklarišu kao Srbi, neki bi da proglase čudačkim i svojeglavim inatom jednog „slobodnog strelca“, koga treba nadmoćno marginalizovati i prepustiti sopstvenim himerama.
Na njihovu žalost, sve je upravo suprotno, jer, da nije, odstupanje ovog istoričara od dominantnog „akademski korektnog“, a zapravo političkog diskursa o versko-nacionalnom identitetskom problemu muslimana srpskoga jezika i pretežnog porekla – ne bi bilo ništa drugo do neproduktivno intelektualno usamljeništvo, a za glavni tok bošnjačkog nacionalnog narativa čin pojedinačne izdaje.
Međutim, Salih Selimović, kao vrstan i skrupulozan istraživač i naučnik, svoje teze i tvrdnje izdašno potkrepljuje činjeničnim dokazima, kako iz riznica arhivske građe, tako i iz relevantne predmetne literature i, što je naročito značajno istaći, iz života.
On nije kabinetski maštar zarobljen dokazivanjem jedne apstraktne opsesije, već znanstvenik i javni delatnik uronjen u život društva i zajednice kojima pripada.
Nije nužno slagati se sa Selimovićem, sa njim se može sporiti, ali mu se ozbiljnost i temeljna teorijska i metodološka osnovanost pristupa ne mogu osporiti.
Verovatno zbog toga, iako postoji mnogo njegovih neistomišljenika, među kojima je podosta izrazito isključivih, sa ovim dostojanstvenim i čestitim čovekom retko ko se, u oskudici protivargumenata, odlučuje da polemiše.
Njegovu pojavu ponajviše ignorišu i otpisuju kao svojevrsnu aberaciju. A on mirno, ne mrzeći nikoga, uvereno nastavlja svojim putem, kao svojevrsna korektivna institucija s kojom se prećutno računa i sa tek ponekim izrazom javnog poštovanja i priznanja sredine čijoj normalnosti i uravnoteženoj samospoznaji daje dragoceni doprinos i ohrabrenje.
Knjiga „Znameniti Srbi islamske veroispovesti“ nosi sve odlike Selimovićevog istoričarskog stava, istraživačkog metoda i spisateljskog rukopisa. S obzirom na specifičnu temu, sadržinu, raznovrsnost, kao i taksonomski odelitu pripadnost materijala obuhvaćenog njenim koricama, ova istovremeno naučna studija, biografski leksikon i svojevrsna hrestomatija, delo je organskog jedinstva, koje obezbeđuje sveprožimajuća ideja o muslimanskom srpstvu, ali i dragoceni priručnik samostalne informativnosti, upotrebljivosti i korisnosti pojedinih segmenata.
Knjiga koja se sada predstavlja javnosti drugo je, prošireno i donekle prerađeno izdanje prve verzije istoga naslova, objavljene u jednom ovećem tomu, zajedno sa još tri Selimovićeva rada, pod zajedničkim naslovom „Istaknuti Srbi muslimanske vere“ (Beograd, 2021, str. 477-696).
Dok su u prvom izdanju saopštene biografije nešto manje od pedeset znamenitih Srba muslimana, u drugom je dodato još tridesetak, dok je vremenski pokriveno razdoblje od osmanskog vakta i zemana do naših dana, od Isa-bega Ishakovića (1414-1472) i Mehmed-paše Sokolovića (1505-1579) do Sulejmana Spahe ( r.1949) i Amira Čamdžića (r.1976).
Toliki hronološki raspon, razvojne osobenosti istorijskih epoha i izrazito heterogena personalna struktura ovog biografskog leksikona, uključujući i odsustvo istorijske distance i oskudnost podataka u nekim slučajevima, nametali su različite metode i pristupe, pa i nejednak kvalitetni nivo obrade pojedinih ličnosti, od strogo naučnog do svedeno informativnog i publicističkog.
Autorova razumljiva želja da u knjigu uvrsti što više savremenika, čiji životopisi svedoče, potvrđuju i ilustruju njegov stav o tome da su ovdašnji muslimani većinom etnički Srbi i da to treba da budu, učinila je da su predstavljene i neke ličnosti čije biografije tek treba da dokažu svoju reprezentativnu nosivost.
Ovakve neminovne neujednačenosti ne umanjuju vrednost i korisnost Selimovićeve galerije portreta Srba islamske veroispovesti, jer čitalac će u njoj pronaći obilje sređenih podataka kojih nema ni na jednom drugom mestu, a svako će se njome kretati i zaustavljati selektivno, vođen težištem sopstvenog interesovanja i radoznalosti.
Inače, vidljivo je da je, u koordinatama svog teorijskog i idejnog ključa čitanja istorije, društvenih i demografskih pojava i kretanja, Salih Selimović uložio uzoran trud da njegova obrada svake biografije bude što potpunija, iscrpnija i vrednosno uravnoteženija.
Uradio je posao čitavog jednog instituta, na čemu mu treba čestitati i kojim je trajno zadužio sve buduće izučavaoce kompleksne problematike kojoj već više decenija neumorno posvećuje usredsređeni sakupljački, istraživački i analitički napor. Postavio je prostranu i čvrstu osnovu strukture otvorene za proširivanje i dograđivanje novim podacima i saznanjima.
Selimovićevom biografskom leksikonu prethodi razvijena uvodna studija samostalne vrednosti ozbiljnog, sintetičkog naučnog rada kojim se rezimiraju njegovi dosadašnji uvidi u problematiku koja bi se mogla odrediti kao praćenje istorijata metamorfoza individualne i kolektivne svesti kod muslimana srpskog porekla u pogledu osećanja nacionalne pripadnosti, odnosno odsustva takvog osećanja, koje pripada novijim vremenima, kao i unutrašnjih i spoljnih činilaca koji su usmeravali uobličavanje njihove identitetske samospoznaje.
S obzirom na njegovu ishodišnu i glavnu tezu da je većina muslimana srpskoga jezika istovremeno i srpskog etničkog korena i da je njega, uprkos svim povesnim menama i uticajima, pa i pritiscima, pretežno (bila) svesna, za Selimovića su nastojanja da se oni drugačije nacionalno opredele proces njihove denacionalizacije, odnosno „rasrbljivanja“. Taj proces, ističe Selimović, kao i svojevrsna kriza nacionalnog identiteta, prolazili su kroz više faza i traju sve do danas, sa bošnjačkim opredeljenjem kao aktualnim vidom njihovog smeštanja u koordinate već poodavno rasprostranjenog shvatanja po kome nije prirodno da Srbi mogu biti islamske veroispovesti, a da se, s druge strane, nacionalno moraju nekako (samo)definisati.
U tom pogledu, valja naglasiti da je Selimovićeva knjiga značajan doprinos rasvetljavanju načelno jasnog, ali ideološki i politički zamućenog odnosa između etničkog i nacionalnog, prvenstveno usled pseudonaučnog retroaktivnog inženjeringa čiji je cilj da sadašnje nesporno (i neosporivo) pretežno bošnjačko nacionalno opredeljenje slovenskih muslimana na prostoru bivše Jugoslavije potkrepi njihovom navodnom vekovnom narodnosnom samosvojnošću i starinstvom u odnosu na Srbe i Hrvate.
U svom uvodnom razmatranju Selimović, s razlogom, najviše prostora i analitičke pažnje posvećuje planskom delovanju Austrougarske na razvijanju i primeni koncepta „bosanske nacije“, radi udaljavanja muslimanskog stanovništva Bosne i Hercegovine od ideje njegovog srpstva i otpora okupacionim vlastima u zajednici i sadejstvu sa pravoslavnim Srbima.
Iako je odličan znalac prošlosti srpskog etničkog prostora i svih zbivanja koja su se na njemu i sa njim odvijala od srednjeg veka do naših dana, uključujući, pored političkih, i demografska kretanja, kao i ideološke i sociopsihološke činioce koji su uticali na mene kolektivne svesti stanovništva balkanskog limesa, a u tom sklopu i na Srbe, Selimović zarad teorijskog utemeljenja svoje osnovne teze o nebitnosti ili bar sekundarnosti religijskog činioca za njihovo nacionalno opredeljivanje kao da se i dalje pridržava ranijih devetnaestovekovnih postavki teorija o naciji:
„Među brojnim definicijama nacije i njenog određenja, tokom 19. veka, a naročito u njegovoj prvoj polovini, najznačajnija uloga i mesto se davalo jeziku, kao određujućem faktoru u formiranje nacije. Kako navodi Milorad Ekmečić, onako kako je Francuska enciklopedija krajem 18. veka dala definiciju da je nacija zajednica jezika i da je vezana za suverenitet u državi, na tom ubeđenju je i nemački filozof Fihte formulisao 1807. godine najkraću, najjasniju i možda najdemokratskiju definiciju nacije ‘da je nacija jezik’. Pored jezika, tu su bili i zajedničko etničko poreklo, narodni običaji, tradicija i pripadnost rodu. Religija je u evropskim teorijama o formiranju nacije bila sasvim sporedna stvar i takvo stanovište su zastupali svi vodeći evropski naučnici“.
On se, dakle, poziva na Milorada Ekmečića, ali ne uzima u obzir ili previđa jednu drugu, najmanje isto toliko relevantnu, ocenu našeg velikog istoričara i filozofa istorije, da je, sa čime se Selimović neosporno slaže, „stanovništvo Bosne i Hercegovine jedna ista celina, podeljena u tri religiozne zajednice“, ali da je „verska mržnja uvek bila jača od motiva jedinstva /…/ Ako bi se ocenjivalo po standardima koji su uobičajeni u civilizovanom svetu, to je stanovništvo pripadalo istom narodu kao i Srbi izvan Bosne. Religiozna pripadnost, međutim, bila je tako duboka i tako se dalekosežno prostirala da su razlike između tri verske grupe bile jače izražene nego razlike među rasama u rasno mešovitim društvima zapadnog sveta“ („Religiozni tip nacionalizma u Bosni i Hercegovini kao izvor građanskog rata 1992“, „Srbi na istorijskom raskršću“, Beograd, 1999, str. 396-397).
Premda je Ekmečićev sud možda prejak, istorija je potvrdila da su, sticajem niza okolnosti i delovanja određenih politika, iako to načelno ne bi morale biti, versko-konfesionalne razlike u BiH objektivno bile plodno tle za povlačenje oštrih linija nacionalnih podela i produbljivanje međunacionalnih animoziteta.
Uostalom, istom Miloradu Ekmečiću prinadleži konstatacija da su različite religijske pripadnosti bile vododelnice nacionalnih podela unutar jednorodnih i istojezičnih južnih Slovena – Srba, Hrvata i muslimana/Muslimana/Bošnjaka.
Dakle, Selimovićevo čvrsto uverenje da religijski činilac nije, odnosno da ne bi trebalo da bude, odlučujući faktor nacionalnog opredeljivanja i deoba unutar srpskog etničkog korpusa bitno je relativizovano povesnim i savremenim činjenicama i (privremenim?) ishodima borbi za „nacionalizovanje“ muslimana naše krvi i jezika.
On, ipak, ne gubi nadu, smatrajući da je „iskonstruisana nacionalna posebnost teško održiva, pogotovo na duže staze, jer nauka ne trpi ispolitizovane i mitologizirane konstrukcije o nacionalnom identitetu bilo koje nacije. Zbog toga, vremenom, te euforične akcije gube na intenzitetu. Naši muslimani su ipak još uvek ostali negde nasred puta, jer nije došlo do pune nacionalne institucionalizacije, mada se sada ubrzano radi na nacionalnoj ideologizaciji bošnjačkog nacionaliteta i stvaranju bošnjačkih nacionalnih institucija“.
Selimovićeva knjiga, pored naučne i informativne, ima i programsku dimenziju poziva na delovanje: „Da li će bosanski i raški muslimani uspeti da stvore nove razumne elite koji će ih izvući iz ćorsokaka to ne znamo sigurno, ali se mora nastaviti pregalački i uporan rad na tome“.
Možda je, pred kraj postojanja Kraljevine Jugoslavije, a sa iskustvom nekolikih decenija intenzivnih, ne naročito uspešnih kampanja „nacionalizovanja“ jugoslovenskih muslimana, suštinu problema nepodudarnih percepcija ovog važnog pitanja 1938. godine u knjižici „Muslimani u Bosni i Hercegovini“ najracionalnije i najpoštenije sažeo akademik Mehmed Begović, Srbin muslimanske vere, čovek nepomerljivog moralnog integriteta i retko gospodstvene otmenosti duše, čiju biografiju takođe čitamo u Selimovićevoj knjizi: „Često se postavljalo pitanje da li su bosansko-hercegovački muslimani naš nacionalni elemenat sa objektivnog i subjektivnog gledišta. O tome su se sporila dva mišljenja. Prema jednom mišljenju, muslimani su samo u objektivnom smislu naš nacionalni elemenat, a ne u subjektivnom smislu, jer su pod uticajem islama i turske vladavine izgubili svoj nacionalni osećaj i svest. Prema drugome mišljenju, muslimani su objektivno i subjektivno naš nacionalni elemenat, jer nikada nisu napuštali svoj jezik i gubili uverenje i svest, da sačinjavaju nešto odvojeno od Turaka koji su im doneli islam /…/ Bosansko-hercegovački muslimani ostali su verni svojim narodnim tradicijama za celo vreme turske uprave, iako ponekad nazivaju svoju veru turskom verom, a sebe Turcima umesto muslimanima. Te su reči, po njihovom shvatanju, označavale njihovu versku, a ne narodnu pripadnost, jer oni u nacionalnom pogledu nazivaju Turke ‘Turkušama’, a sebe ‘Bošnjacima’. Reč Bošnjak značila je za njih, ne samo pokrajinski geografski pojam, nego još nešto više. Ta je reč označavala i neku vrstu nacionalne pripadnosti“.
Begović je, inače, predviđao da će se muslimansko nacionalno pitanje razrešiti u horizontu „širokog jugoslovenskog nacionalizma“, s tim što je priželjkivao da se muslimani za njega odmah i neposredno opredele, a ne da u tom smeru krenu preko srpskog ili hrvatskog nacionalizma, pri čemu je razložno procenjivao da će rešenje prevashodno zavisiti od političkih odnosa Srba i Hrvata.
Kako ideja, a i praksa Jugoslavije konačno nije položila ispit istorije, obnovljena je težnja, ali i potreba da se sa Srbima i Hrvatima etnički srodni istojezični muslimani konačno uže nacionalno opredele, pa su u sklopu obnovljenog nacionalnog modelovanja počele da se reafirmišu i naučno osporena „bogumilska teza“ o islamizaciji u Bosni i snoviđenja o nekakvog bošnjačkom starinstvu, usađenom u pseudonaučnu ideološku matricu o neprekinutom kontinuitetu današnjih bosanskohercegovačkih muslimana sa populacionim slojem supstratnih „dobrih Bošnjana“, iskonskih gazda u zemlji, a u odnosu na koje bi Srbi i Hrvati bili docniji useljenici, dođoši, dotepenci, a na kraju i agresori.
U skladu sa onim čuvenim Bašagićevim: „Od Trebinja do Brodskijeh vrata, nije bilo Srba ni Hrvata“.
U kontekstu aktualnih nastojanja da se apsolutizuje i proglasi neospornom istorijskom istinom danas dominantan domicilni narativ o poreklu i nacionalnim osobenostima Bošnjaka, kao i u atmosferi nametanja društvene obaveze „politički korektnog“ saglašavanja s njim, objavljivanje Selimovićeve knjige, čiji autor zastupa, obrazlaže i životnim, ljudskim primerima ilustruje dijametralno oprečna gledišta, višestruko je dobrodošlo.
Jednoumlje, pogotovo u pogledu tumačenja i razumevanja društvenih pojava i procesa koji pripadaju našoj nezavršenoj prošlosti i neizvesnoj budućnosti, a srpske su i jedna i druga upravo takve, ni u nauci ni u životu nije preporučljivo.
Mudrost i odgovornost nacionalne ustanove kakva je Srpska književna zadruga ogledaju se i u tome da, koliko je u njenoj moći, doprinese sagledavanju srpske prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, ukratko srpske sudbine, sa svih strana i pod svim misaonim osvetljenjima. Treba, stoga, svesrdno pozdraviti odluku da se čitaocima omogući susret sa proširenim i dopunjenim izdanjem ove knjige koja je pravi opus magnum svog trudoljubivog pisca.
Sjajno bi bilo da Selimovićevi neistomišljenici uspeju da prevaziđu uobičajenu praksu apriornog i arogantnog odbacivanja i/ili ignorisanja njegovog glasa i odazovu se ovom izazovnom pozivu na dijalog i raspravu, čemu bi se duhovno otvoreni autor knjige „Znameniti Srbi islamske veroispovesti“ sigurno obradovao.
Iskustvo, međutim, ne upućuje na optimizam.